Kayzen

Bir noyabr axşamında artıq dözə bilməyəndə, otağımdakı ensiz xalçanın üstündə qaçış meydançası kimi irəli-geri gedəndə, pəncərədən işıqlı küçəni görüb qorxanda, tez geri dönəndə, otağın o biri başındakı güzgünün dərinliklərində yeni bir amac sezəndə, nəsə bir səs eşitmək üçün qışqırnda, hay verən də olmayanda, bu səs öz-özünə yüksələndə və hətta kəsəndən sonra da eşidiləndə, sanki divardan bir qapı açıldı, özü də bərk açıldı, çünki tələsmək lazım idi və küçədəki qoşqu atları da fınxıraraq döyüş medanındakı atlar kimi şahə qalxdılar.

Lampası hələ yandırılmamış zil qaranlıq dəhlizdə kabus kimi bir uşaq peyda oldu, azacıq titrəyən döşəmə tirinin üstündə barmaqlarının ucuna qalxıb dayandı. Otağın alaqaranlığı onun gözlərini qıcıqlandırdı, əlləri ilə üzünü tutmaq istədi, ancaq pəncərəyə tərəf baxıb ordan küçə fənərlərinin göydə çarpazlaşaraq qaranlığa qarışan işıqlarını görəndə sakitləşdi. Açıq qapının ağzında sağ dirsəyini divara söykəyib dayanmışdı və yan-yörəsindən içəri dolan külək onun dizlərindən tutmuş boğazına, gicgahına qədər hər yerini “sığallayırdı”.

Ona bir az tamaşa edəndən sonra dedim:
— Günaydın!

Və əlimi uzadıb pencəyimi götürdüm ki, onun qarşısında belə yarıçılpaq vəziyyətdə dayanmayım. Hətta bu sözü deyib qurtarandan sonra ağzımı bir az da açıq saxladım ki, içimi sarmış həyəcan nəfəsimlə bayıra çıxsın. Ağzımda nəsə bir pis dad hiss elədim, gözlərim səyriməyə başladı. Bir sözlə, mənə heç nə olmamışdı, sadəcə, çoxdan gözlədiyim “qonağım” gəlmişdi.

Bizim müğənninin adı Jozefinadır. Kim ona qulaq asmayıbsa, deməli, oxumağın qüdrətindən xəbəri yoxdur. Onun sənətinə qarşı laqeyd adam tapmaq çətindir, xüsusən də nəzərə almalıyıq ki, bizim camaat musiqini xoşlamır. Bizim camaatdan ötrü ən yaxşı musiqi əmin-amanlıq və rahatlıqdır: bizim günümüz-güzəranımız çox ağırdı, aradabir gündəlik həyatın qayğılarından azad olmağa çalışırıqsa, bizi musiqi kimi uzaq bir aləm çox az cəlb edir.

Bunun bizi dilxor elədiyini də demək olmaz, qətiyyən: biz özümüzdə olan işgüzar fərasəti və bic yumoru daha çox qiymətləndiririk, yeri gəlmişkən, bunlar bizə hədsiz dərəcədə lazımdı, musiqinin verə biləcəyi nəşə – buna güman azdı – bizi yoldan çıxartsa belə bu məhrumiyyətlə də başqa məhrumiyyətlər kimi təbəssümlə barışardıq. Jozefina bizim aramızda istisnadı; o, həm musiqini sevir, həm də ifa etməyi bacarır; Jozefina belə Jozefinadı; onun yoxluğu ilə musiqi Allah bilir, həyatımızdan nə vaxta kimi qeybə çəkiləcək.

Mən musiqiyə belə münasibətimizi başa düşməyə dəfələrlə cəhd göstərmişəm. Axı biz musiqi duyumundan büsbütün məhrumuq; elə isə Jozefinanın oxumasını niyə anlayırıq. Yaxud da – Jozefinanın özü bunu qətiyyətlə inkar edir – niyə onun anlaşıqlı olduğunu hesab edirik? Ən asanı belə demək olardı: guya onun ifası elə məftunedici ki, küt adamı da cəlb edir, amma belə cavab bizi qane edə bilməz.

Balaca bir qadındır; kifayət qədər qamətlidir, ancaq bərk bağlanmış korsetdə gəzir; mən həmişə onu rəngli ağac oduncağını xatırladan sarı-boz parçadan tikilmiş paltarda görürəm; büzmə haşiyələri və ya düyməyə bənzər piləkləri də eyni çalardadır; o, həmişə şlyapasız olur, sarı, tutqun saçları hörülməmiş deyilsə də, şairanə bir pərakəndəlikdədir. Korsetinə baxmayaraq, balaca qadın cəlddir və hətta cəldliyindən sui-istifadə edir; o, xüsusən əllərini böyürlərinə söykəməyi və gövdəsini qırağa çəkməyi sevir. Əlləri haqqında yalnız onu deyə bilərəm ki, ömrümdə belə geniş açılan barmaqlar görməmişəm; ancaq burası da var ki, bu, heç bir anatomik qüsuru olmayan adi bir əldir.

Balaca qadın məndən çox narazıdır. O, məni həmişə danlayır, həmişə mən onu hirsləndirirəm, hər addımbaşı xətrinə dəyirəm. Mənim həyatımı kiçik hissəciklərə bölsək və hər biri haqqında ayrıca mühakimə yürütsək, bunlardan hər biri onu acıqlandırar. Mən tez-tez düşünürəm ki, görəsən, nəyə görə onu belə acıqlandırıram; tutaq ki, məndə nə varsa onu çiyrindirir, ədalət duyğusuna toxunur, onun vərdişlərinə, görüşlərinə, ümidlərinə ziddir, – bir-birini inkar edən belə naturalar olur – ancaq nə üçün o bu qədər əzab çəkir? Bizim münasibətlərimiz heç də elə deyil ki, buna görə belə əzab çəkəsən.

Elə ki, o, mənə kənar bir adam kimi baxdı – axı mən onun üçün doğrudan da kənar adamam, hətta buna hamıdan da artıq sevinirəm, – elə ki, heç bir zaman gözünə soxmadığım və bundan sonra da gözünə soxmaq istəmədiyim varlığımı unutdu, – əzabları bircə anda yox olur. Özümdən heç danışmıram, onun da davranışı meni üzür; ancaq mən başa düşürəm ki, mənim üzgünlüyüm onun əzabları ilə müqayisədə heç nədir. Və təbii, mən başa düşürəm ki, bu sevən bir adamın əzabları deyil; bu qadın heç cür məni islah etmək fikrində deyil, həm də ki, onun məndə gördüyü qüsurlar həyatda mənim karyerama heç cür mane ola bilməz. Ancaq mənim karyeram bu qadını az maraqlandırır, onun məqsədi başqadır: çəkdiyi əzablara görə qisas alsın və imkan daxilində gələcək əzablardan qorunsun. Bir dəfə mən ona başa salmaq istədim ki, onun sonsuz əzablarının qarşısını necə almaq olar, ancaq bununla elə bir tufan qoparmış oldum ki, birdəfəlik belə işlərdən əl çəkdim…

Mən çox çıxılmaz vəziyyətdəydim; təcili getmək lazım idi; on mil aralıdakı kənddə məni ağır xəstə gözləyirdi; onunla mənim aramızı dəhşətli çovğun kəsmişdi; mənim arabam vardı, elə bizim kənd yolları üçün yarayan yüngül və hündür təkərli araba; əlimdə yol çantası, özüm də kürkə bürünüb getməyə hazır vəziyyətdə həyətdə dayanmışdım; di gəl, atım yox idi! Builki sərt qışın ağrı və məhrumiyyətlərinə dözməyən at ötən gecə gəbərmişdi; qulluqçum kəndi axtarmağa başladı ki, bəlkə biri mənə at verə, lakin gözlədiyim kimi ümidsiz cəhd. Və mən getdikcə sıxlaşan qarm altında hərəkətsizlikdən keyiyərək boş-boşuna dayanıb durmuşdum.

Bu da qulluqçum, o təkdir; hələ darvazanın yanından fanarla mənə işarə edir. Əlbəttə ki, belə bir vaxtda, üstəlik de bu cür yol üçün mənə heç kim atını verməzdi! Yenə də həyətdə var-gəl etdim, lakin onsuz da ağlıma bir şey gəlmədi. Qayğılı və fikirli halda istifadəsiz qalmış donuz pəyəsinin laxlayan qapısına ayağımla toxundum. Qapı açıldı və rəzələri cırıldadı. Pəyədən hərarətlə birgə elə bil at iyi də gəlirdi. Tavandakı kəndirdə tutqun fənər yellənirdi. Alçaq anbarçada ikiqat bükülüb oturmuş yekəpər bir kişi mənə sarı çevrilib göy gözlərini üzümə zillədi.

-Əmrinizlə, yəhərləyimmi? – deyə o iməkləyə-iməkləyə soruşdu.

Bilmədim ki, ona nə deyim. Fəqət əyildim ki, orada daha nə olduğunu görüm. Qulluqçu qız onun yanında dayanmışdı.

-     Varlının heç ağlına da gəlməz ki, onun təsərrüfatında nə var, nə yox, – qulluqçu qız belə deyən kimi hər ikimiz güldük,

Artıq dözülməz olduqda – bu bir noyabr axşamında baş vermişdir- məm otağımdakı ensiz palazın üstündə qaçış zolağında olduğu kimi o tərəf- bu-tərəfə qaçırdım və pəncərədən işıqlanmış küçəni gördükdə qorxdum, geriyə döndüm və otaqdakı güzgünün dərinliyində növbəti hədəfi aldım və qışqırdım, səsimi eşitmək üçün, bilirdim ki, ona heç kim hay verməyəcək və heçnə onu zəiflətmək iqtidarında deyil, o heç bir maneəsiz ucalır və hətta boğulsada kəsilmir, – bu zaman divarda bir qapı açıldı, tələm-tələsik açıldı, çünki, tələsmək lazım idi və hətta daşlı küçədəki araba atları da döyüşdə vəhşiləşmiş atlar kimi kişnəyərək dal ayaqları üstünə qalxdılar.

Tam qaranlıq, lampaları sönmüş dəhlizdən ruh şəklində kiçik bir uşaq peyda oldu və qəribə yırğalanan döşəmə taxtasının üstündə ayaqlarının ucunda durdu. Otaqdakı zülmət onun gözlərini kor etdi və əlləri ilə sifətini örtmək istədi, amma pəncərədən küçəyə boylanıb sakitləşdi, orada küçə fənərləindən qalxan işıqlı buxar qaranlığa qərq olunmuşdu. Uşaq sağ dirsəyini divara söykəyərək açıq qapıda dayanmışdı və xaricdən gələn hava axını onun ayaqalarını, boynunu və gicgahlarını sığallayaraq keçirdi.

Mən bir müddət ona baxdım, sonra dedim “Salam” və sobanın ekranı qarşısından pencəyimi götürdüm, çünki mən onun qarşısında belə yarıçılpaq durası deyildim. Mən bir anlığa ağzımı açdım ki, dərindən nəfəs alıb həyacanımı söndürə bilim. Ağzımın dadı qaçmışdır, kipriklərim titrəyirdi, qısası, mənə bircə bu gözlənilən qonaq çatışmırdı. Uşaq hələ də divarın yanında əvvəlki yerində durmuşdur, sağ əlini divara basmışdır, və yanaqları qızarsa da, barmaqlarının ucunu basan, ağardılmış divardakı codurlardan doymaq bilmirdi. Mən soruşdum:

-Siz əminsiniz ki, mənim yanıma düz gəlibsiniz? Bu yanlışlıq deyil ki? Bu böyük evdə yanlışlıq həmişə mümkündür. Mənim adım Eləbelədir, üçüncü mərtəbədə yaşayıram. Deməli sizin görmək istədyiniz mənəm?
– Sakit, sakit, – uşaq dedi, – hər şey qaydasındadır.
– Onda otağa daxil olun, mən qapını örtmək istəyirəm.
– Qapını mən indicə örtdüm. Özünüzə zəhmət verməyin. Ümumiyyətlə sakitləşin.

Bəlkə də, elə adamlar var ki, mənə yazığı gəlir, ancaq özüm bunu hiss eləmirəm. Balaca mağazam mənim üçün o qədər qayğılar yaradır ki, izləri alnımda və gicgahlarımda görünür, ancaq gələcəyi də heç nə vəd etmir, çünki çox balacadır.Gərək bir neçə saat əvvəl hər şeyi dəqiqləşdirəm, səhv eləməmək üçün xidmətçiyə hamısını dönə-dönə təkrar elətdirəm, bu fəsildə gələn fəslin dəbini nəzərə alam, özü də tanış-bilişlərimin deyil, lap ucqar kəndlərdə yaşayanların zövqünü əsas götürəm.

Bütün pullarım tanımadığım adamlardadır, nə işlə məşğul olduqlarını, eləcə də sabah hansı təhlükələrlə üzləşəcəklərini bilmirəm ki, lazım gələndə kömək edim. Bəlkə də, bədxərc olublar, meyxanada qonaqlıq verməyə başlayıblar, bəziləri də qonaqlığın qurtarmasını gözləyirlər ki, Amerikaya qaçsınlar.

Nəhayət, iş gününün sonunda mağazanı bağlayıram, bir anlığa sevinirəm ki, mağazanın sonu-sonucu görünməyən qayğılarından canım qurtardı, ancaq elə həmin anda da səhər-səhər keçirmiş olduğum həyəcan hissi məni geriyə qayıdan dalğa kimi təzədən öz qoynuna  alır, səngimədən özü ilə harasa aparır.

Lakin  bu ovqatımdan istifadə edə bilmirəm, evə tələsirəm, çünki əllərim də, üz-gözüm də çirklənib, tərləyib, pencəyimi toz basıb, ləkə-ləkə olub, mağazada qoyduğum papaq da hələ başımdadır, taxta qutuların üstündəki mismarların deşik-deşik elədiyi başmaqlar da ayağımda… Sanki dalğaların qoynunda irəliləyirəm, əllərimi bir-birinə sürtə-sürtə ovuşdururam, qarşıma çıxan uşaqların başlarını sığallayıram.

Biz vadidə düşərgə salmışdıq. Yol yoldaşlarımız yatırdı. Yanımdan ucaboy, ağbəniz bir ərəb keçdi; dəvələri yerbəyer edib yatmağa gedirdi.

Arxası üstə otluğa uzandım; yatmaq istəyirdim, yata bilmirdim; uzaqdakı çaqqalın “gileyli” ulartısı; yenidən qalxıb oturdum. Uzaqdakılar birdən-birə yaxında peyda oldu. Ətrafımda çaqqalların vurnuxması; tutqun qızılı rəngdə parlayıb sönən gözlər; şümşad bədənlər, qamçı altında qanunauyğun və cəld hərəkətlə.

Biri arxadan yaxınlaşdı, qolumun altından sivişib düz qarşımda durdu, sanki, hənirtimə ehtiyacı vardı, sonra yaxına gəlib, az qala, mənimlə göz-gözə danışmağa başladı:

— Bu göz işləyən yerlərdə ən qoca çaqqal mənəm. Səni burada salamladığıma görə özümü xoşbəxt sayıram. Az qala, ümidimi itirmişdim, çünki səni çoxdandır ki, səbirsizliklə gözləyirik; anam gözləyib, onun anası gözləyib, daha sonra onların da ana və nənələri, düz bütün çaqqalların ulu anasına qədər. İnan buna!

— Bu məni bərk heyrətləndirir, – dedim və tüstüsü ilə çaqqalları qovmaq üçün odun qalağını yandırmağı unutdum, – eşitdiklərimə çox təəccüblənirəm. Yalnız təsadüfən uzaq şimaldan gəlmişəm və kiçik bir səyahət etmək fikrim var. İstədiyiniz nədir, çaqqallar?

Mən evimizə qayıtdım, həyətdən keçib ətrafıma baxdım. Atamın köhnə həyətidir. Ortada bir gölməçə var. Köhnə, yararsız hala düşmüş alətlər üst-üstə qalanıb, eyvana çıxan pillələrin yolunu kəsib. Sürahinin üstündə oturmuş pişik pusquda dayanıb. Külək nə vaxtsa payanın ucuna bağlanmış cırıq yaylığı yelləndirir. Bu  da evimiz!

Məni kim qarşılayacaq? Mətbəxin qapısı arxasında gözləyən kimdir? Bacadan tüstü çıxır, yəqin, axşam yeməyinə qəhvə hazırlayırlar. Nəsə bir doğmalıq hiss olunur? Adam özünü evdə hiss eləyə bilir? Bilmirəm… Heç inanmıram… Düzdür, ata evidir, ancaq burda hər şey bir-birinə yaddır, elə dayanıblar ki, deyərsən hərə öz işi ilə məşğuldur. Bəzilərini unutmuşam, bəzilərini də heç tanımıram.

Onlar üçün mən kiməm ki?!  Lap atamın – o qoca kəndlinin oğlu olmağımın da onlar üçün heç bir mənası yoxdur. Və mətbəxin qapısını döyməyə cəsarət etmirəm, uzaqda dayanıb mətbəxi dinşəyirəm. Elə uzaqdan dinşəyirəm ki, heç kəs qapını qəfildən açıb, mənim dinşədiyimi hiss eləyə bilməz. Və çox uzaqda dayanıb dinşədiyim üçün də heç nə eşidə bilmirəm, qulağıma yalnız saatın zəif çıqqıltısı gəlir, bəlkə, bu da elə uşaq vaxtından qulağımda qalıb… Mətbəxdə nə baş verirsə, orda oturanların məndən gizlətdikləri sirr kimi qalır.

Adam qapının ağzında nə qədər çox tərəddüd edirsə, o qədər də yadlaşır. Kaş indi kimsə qapını açıb məndən nəsə soruşaydı! Bəs onda elə mən özüm də o sirrini gizlədənlərdən biri olmazdımmı?!

Tərcümə etdi: Vilayət Hacıyev

Mən qulluqçuyam, ancaq iş tapa bilmirəm. Bir az qorxağam, irəli soxulmağı bacarmıram. İrəli soxulmaq bir yana, başqaları ilə bir sırada da dayana bilmirəm, ancaq bu mənim işsiz qalmağımın yalnız bircə səbəbidir və bəlkə də, bunun, ümumiyyətlə, işsizliyimə heç bir qarışacağı yoxdur, ancaq əsas məsələ odur ki, məni heç yerə çağırmırlar, halbuki başqaları çağırılıb, özü də onlar məndən çox müraciət etməyiblər və ya özləri çağırılmaq istəməyiblər, mən isə çağrılmağı, ən azı, hərdən, lap çox istəmişəm.

Ona görə də qulluqçuların otağında uzanıram, tavandakı tirlərə baxıram, yuxuya gedirəm, ayılıram, təzədən bir də yatıram. Bəzən də yaxınlıqdakı meyxanaya gedirəm, ancaq verdikləri pivə yaman turş olur. Hərdən əsəbiləşib yerə tökürəm, ancaq sonra da təzəsini alıb içirəm. Orada oturmaqdan xoşum gəlir, çünki onun balaca, bağlı pəncərəsindən evimizin pəncərələrinə baxdığımı heç kəs görmür. Orada da çox şey görünmür, mənə elə gəlir, bu küçəyə baxan yalnız dəhlizlərin pəncərələridir.

Özü də bu dəhlizlər ağaların qaldığı otaqların dəhlizləri deyil. Ancaq ola bilsin ki, səhv edirəm, bunu bir dəfə kimsə demişdi, özü də mən şoruşmamışdım, özü demişdi, evin ümumi görünüşü də bunu sübut edirdi. Pəncərələr nadir hallarda açılırdı, açan da qulluqçu olurdu, ona söykənib bir az küçəyə tamaşa edirdi. Deməli, elə dəhlizdir ki, onun küçəyə baxdığını heç kəs görmür. Yeri gəlmişkən, yuxarıda işləyən qulluqçuları tanımıram, onlar mən qalan otaqda yatmırlar.

O qəribə, adamayovuşmaz, patoloji olaraq özünə inamsız biri idi. Özü üçün, ətraf alamə məlum olmayan qanunlarla yaşayırdı. Tanışlarından biri onun haqqında deyir: “O utancaq, narahat, eyni zamanda, mehriban və xoşxasiyyət biri idi. O dünyaya günahsız insanları parçalamağa hazır gözəgörünməz iblislərin məkanı kimi baxırdı”.

29 yaşlı Frans Kafka Felitsa Baueri ilk dəfə 1912-ci ildə dostu Maks Brodun evində görmüşdü. O gündəliyində bununla bağlı qeydlər də aparmışdı. Bu qeydlərə əsasən deyə bilərik ki, ilk baxışdan qız onda elə də böyük təəssürat oyatmayıb. “25 yaşında ifadəsiz, sümüklü sifəti olan bir yəhudi qızıdır” – təəssüratı yəqin ki, gənc bir xanım üçün kompliment sayılmaz.

Amma maraqlı olan odur ki, bir neçə həftə sonra bu gənclər arasında qızğın və uzun yazışmalar başlayır. İlk məktublarında Kafka özünə oxşamırdı. Onun intonasiyası açıq, qətiyyətli və özünəinamlı idi. Frans həvəslə zarafat edir, bir çox məsələlərlə bağlı həmişə qeyri-adiliyi ilə seçilən mövqeyini bölüşürdü.

Təsəvvür edin ki, neçə-neçə orijinal əsərin müəllifi – son dərəcə özünəinamsız, yöndəmsizliyi və utancaqlığını özünə böyük dərd etmiş, milyonlarla kompleks və fobiyanın içində itib-batmış biri idi. Felitsa isə ədəbiyyat, fəlsəfə və incəsənətə tamamilə laqeyddi. Amma bununla belə onunla Kafka arasında yazışmalar kifayət qədər dolğun idi. Niyə? Bir-birinə o qədər də uyğun olmayan bu insanlar nədən danışırdılar?

Yazıçının bioqrafiyasını araşdıranlar ehtimal edirlər ki, gənc adamın diqqəti qızın xoşuna gəlib. İçindəki iblislərə baxmayaraq Kafka kifayət qədər yaraşıqlı, cazibədar və son dərəcə ağıllı biri idi. Bəs qadında Fransın özünü cəlb edən nə idi? Kafkaya ilk növbədə onun uzun-uzadı söhbətlərinə qulaq asacaq biri lazımdı. Özünə çox qapalı olan Kafkanın ciddi ünsiyyət problemi vardı. Epistolyar janr isə ona canlı görüşdən daha “təhlükəsiz” görünürdü.